NCD hi enge ni?
NCD chu Non Communicable Diseases tihna a ni a. Natna hrang hrang, inkaichhawn theih loh chi, natna benvawn ho – Cancer, Zunthlum, BP Sang, Lung leh Thisen zam natna (Cardiovascular diseases), Stroke (thluaka thisen zam chat), khuh benvawn te sawi nan NCD an hmang mai thin. NCD natna te hi kan nunphung (lifestyle) leh kan thil chin than (habits) zir loh atanga lo awm an nih avangin Lifestyle related Diseases an ti bawk thin.
NCD te hi enge an awm chhan?
NCD natna te hi natna hrang hrang ni mahse a thlentu, a awm tirtu chu a in ang tlangpui a, chung zinga 4 pawimawh deuh deuh te chu –
1) Vaihlo (Tobacco).
2) Physical inactivity - awm awl lutuk, exercise lak ngai loh, taksa hah lo lutuk tihna a ni.
3) Diet (Ei in) kan duh tui loh vang e.g chi ei tam lutuk te, thau lampang leh sa ei nasat lutuk te. Thlai hring leh thei ei tlem.
4) Zu (alcohol) in nasat lutuk te an ni.
NCD te hi enge an pawimawhna?
NCD te hi khawvela thihna thlen nasa bertu an ni tawh a, thihna 67% lai thlentu an ni. Tin, heng natna tehi natna benvawn (chronic) an nih avangin rei tak, damdawi man tam tak tak hmanga in enkawl a ngai thin a; sum senso a tam duh hle. Mahse kan lifestyle (nundan) in a zir chuan kan pumpelhin kan inveng thei tih a chiang mai awm e.
NCD lakah engtinnge ka inven ang?
Nunphung hrisel, hriselna dah pawimawh nunphung (Healthy lifestyle) nei la, heng NCD natna hrang hrangte hi I pumpelh thei ang –
1) Vaihlo leh kuhva lam chi reng reng lakah inthiar fihlim rawh.
2) Exercise uar la, ke in kal tam rawh. Kar khatah ni 5 tal 45 mins tal ke-in kal thin rawh. Office ah pawh a khat tawkin ke-in vei kual tum rawh. Motor pawh I kal tumna atanga hla deuh hlekah park ching rawh.
3) Ei leh In ah fimkhur la. Thau/mawm ei tlem la; sa thau, sa vun, sa thin, red meat (sa ti sen) ei tlem la. Chawhmeh kan nan vegetable oil tlemte hmang thin la, Chi chawhmeha al bak liak lo la. Chawhmeh/ ei tur al- pickle, chi nena hmarcha rawt, chips, chi hmanga chawhmeh vawn that etc ei lo la. Thlai chi hrang leh thei ei tam la. Zunthlum nei tan thlum ei loh tur a ni. Um leh rep ei tlem rawh.
4) I rih zawng vawng uluk la, thau (overweight) lo turin tan la rawh.
5) Zu in lo la, i in lo thei lo a nih pawhin in tlem ang che.
6) I rilru in ngaihtuah hah lutuk ching lo la, rilru chawlh hahdam zir la, zaidam leh dawhtheih zir ang che.
NCD engtinnge kan hmuhchhuah hma theih ang?
1) BP (Blood Pressure)- Kum 30 chunglam tan kumtin vawikhat tal check thin rawh. Minute 5 tal chawlh vang vang hnu-ah i BP chu 120/80 aiin a sang tur a ni lo. Vawi 2 en a 140/90 mm aia sang a nih phei chuan BP damdawi I mamawh maithei.
2) Blood sugar (thisen thlum zawng) check zeuh zeuh rawh. Zing engmah ei hma (fasting) ah 110 aiin tlem se, chawei kham darkar hnih (2 hr PP) ah 140 aiin tlem se duhthusam a ni. Hei aia a san chuan doctor rawn ang che.
3) Blood Cholesterol (Thisena thau tam zawng) leh Blood Lipid Profile (Thisena thau chi hrang hrang san zawng)- Hei hi fasting (zing engmah ei hma) a test thin a ni a, kumtin test thin a tha:
Cholesterol level:
200 hnuai lam = duhthusam
200-239 = sang hret (borderline high)
240 aia sang = sang chiang.
LDL Cholesterol level:
100 hnuai = Lung na nei tan duhthusam
130 hnuai = duhthusam.
130-159 = sang hret.
160 aia sang = sang chiang.
Triglycerides level:
150 hnuai = duhthusam
150-199 = sang hret.
200-499 = sang chiang
500 chung = sang lutuk.
HDL-Cholesterol:
40 aia sang = duhthusam
40 hnuai = \ha lo (a sang tur zawk a ni)
4) Cancer
• Hmeichhete’n uluk takin thlatin an Hnute an dap thin tur a ni. Bawk a awm chuan doctor rawn vat tur
a ni.
• Ka chhung thlatin uluk takin torch light leh darthlalang hmangin en thin la. Sen, var or pan a awm chuan doctor entir tur.
• Pumpui cancer tamna a awm kan nih avangin kum 40 tling tawh tan kum2/3 danah pumpui chhung enna (endoscopy) pawh tih thin a tha.
• Hmeichhe chhul hmawr test na –Pap Smear emaw VIA (Visual Inspection with Acetic Acid) hmangin pasal nei tawh te’n kum 2/3 danah tih thin tur.
• Bawk (lump), nih dan phung lova thi chhuak, pumna leh chawhelh fo, chaw paihtawih that theih loh, dawldang, khuh reh har, rihna tlahniam, chauh ngawih ngawih – I neih chuan cancer a ni palh thei a, doctor rawn zel rawh.
‘Atherosclerosis’ hi enge?
Atherosclerosis chu thisen zam chhunga, thisen zam bang (wall) a thau chhia leh thil dang insiam in a ti zim tihna a ni. A lian tial tial a, a rei chuan thisen zam chu a hnawh phui thei a. Chu thisen zamin a chawm chin tisa (entirnan - thluakah te, lungah te, kal-ah te) chuan Oxygen a tlachham a, hnathawk thei lovin a siam a, heart attack (lungah), stroke (thluakah) te a siam thei a, kal chhia, kal function tha lo te, BP sang leh taksa peng danga harsatna hrang hrang te a siam thei.
Coronary Artery Disease hi enge?
Lung (heart) hi awm veilam, chuap leh chuap inkarah awmin, kuttum tiat, tihrawla siam, pindan 4 nei a ni a. Chuapin a thlitfim sa thisen chu taksa hmuntinah a sem darh thin. Taksa peng dang ang thovin lung tihrawl chawmtu thisen zam an awm a, chungte chu Coronary Arteries tih an ni. Coronary artery te hi a chunga kan sawi Atherosclerosis in a tih zim hian Coronary Artery Disease emaw Coronary Heart Disease emaw tih a ni. Miin Coronary Artery Disease a neihin a lan chhuah dan chu ‘Angina’ (AN-JAI-NA) a ni a - lung zawn na, awm na, pum na, hnung na, dar vei lam na angin a lang chhuak thei a; ‘lung na’ a ni tih miin an hre lo fo. Hah deuhin a chhuak duh a, chawlh deuhin a reh leh mai thin. Hetiang nei leh inringhlel chuan doctor rawn vat tur a ni.
Heart attack hi enge? Engvanga lo awm nge?
A chunga kan sawi ang khian miin Atherosclerosis avangin Coronary Artery Disease a neih chuan, atherosclerosis khan thisen zam bang kha a ei chhe tial tial a, thau chhia bakah thi te’n thisen zam zim tawh sa kha a hnawhphui thut a. Chu thisen zamin a chawm tihrawl chu oxygen hmu lovin a lo awm a, hna athawk thei ta lova, lung pumpuiin a tuar a, hna a thawk thei ta lo thin a ni. Hetiang heart attack hi Myocardial Infarction (MI) an ti bawk.
Stroke hi enge ni?
Thluaka thisen zam Atherosclerosis in a tihzim tawh sa a rawn phui thut hian, lunga heart attack a siam ang khan thluakah harsatna a rawn thlen a, chu chuan thluak hnathawh buai thut a rawn siam thin. Thisen in block avangin thisen zam pawh a chat in, thluak chhungah thisen a chhuak thei bawk.
Stroke, Heart attack leh Cancer te hi thihna tm ber thlentu an ni ta.
Stroke leh Heart attack tut e nge nei duh bik?
1) Mei Zu thin te.
2) Blood Sugar sang te.
3) BP Sang te
4) Thau (overweight) te.
5) Thisena Cholesterol sang te.
6) Aw awl, exercise la lo lutuk te.
7) Rilru chawl hahdam thiam lote.
NCD chu Non Communicable Diseases tihna a ni a. Natna hrang hrang, inkaichhawn theih loh chi, natna benvawn ho – Cancer, Zunthlum, BP Sang, Lung leh Thisen zam natna (Cardiovascular diseases), Stroke (thluaka thisen zam chat), khuh benvawn te sawi nan NCD an hmang mai thin. NCD natna te hi kan nunphung (lifestyle) leh kan thil chin than (habits) zir loh atanga lo awm an nih avangin Lifestyle related Diseases an ti bawk thin.
NCD te hi enge an awm chhan?
NCD natna te hi natna hrang hrang ni mahse a thlentu, a awm tirtu chu a in ang tlangpui a, chung zinga 4 pawimawh deuh deuh te chu –
1) Vaihlo (Tobacco).
2) Physical inactivity - awm awl lutuk, exercise lak ngai loh, taksa hah lo lutuk tihna a ni.
3) Diet (Ei in) kan duh tui loh vang e.g chi ei tam lutuk te, thau lampang leh sa ei nasat lutuk te. Thlai hring leh thei ei tlem.
4) Zu (alcohol) in nasat lutuk te an ni.
NCD te hi enge an pawimawhna?
NCD te hi khawvela thihna thlen nasa bertu an ni tawh a, thihna 67% lai thlentu an ni. Tin, heng natna tehi natna benvawn (chronic) an nih avangin rei tak, damdawi man tam tak tak hmanga in enkawl a ngai thin a; sum senso a tam duh hle. Mahse kan lifestyle (nundan) in a zir chuan kan pumpelhin kan inveng thei tih a chiang mai awm e.
NCD lakah engtinnge ka inven ang?
Nunphung hrisel, hriselna dah pawimawh nunphung (Healthy lifestyle) nei la, heng NCD natna hrang hrangte hi I pumpelh thei ang –
1) Vaihlo leh kuhva lam chi reng reng lakah inthiar fihlim rawh.
2) Exercise uar la, ke in kal tam rawh. Kar khatah ni 5 tal 45 mins tal ke-in kal thin rawh. Office ah pawh a khat tawkin ke-in vei kual tum rawh. Motor pawh I kal tumna atanga hla deuh hlekah park ching rawh.
3) Ei leh In ah fimkhur la. Thau/mawm ei tlem la; sa thau, sa vun, sa thin, red meat (sa ti sen) ei tlem la. Chawhmeh kan nan vegetable oil tlemte hmang thin la, Chi chawhmeha al bak liak lo la. Chawhmeh/ ei tur al- pickle, chi nena hmarcha rawt, chips, chi hmanga chawhmeh vawn that etc ei lo la. Thlai chi hrang leh thei ei tam la. Zunthlum nei tan thlum ei loh tur a ni. Um leh rep ei tlem rawh.
4) I rih zawng vawng uluk la, thau (overweight) lo turin tan la rawh.
5) Zu in lo la, i in lo thei lo a nih pawhin in tlem ang che.
6) I rilru in ngaihtuah hah lutuk ching lo la, rilru chawlh hahdam zir la, zaidam leh dawhtheih zir ang che.
NCD engtinnge kan hmuhchhuah hma theih ang?
1) BP (Blood Pressure)- Kum 30 chunglam tan kumtin vawikhat tal check thin rawh. Minute 5 tal chawlh vang vang hnu-ah i BP chu 120/80 aiin a sang tur a ni lo. Vawi 2 en a 140/90 mm aia sang a nih phei chuan BP damdawi I mamawh maithei.
2) Blood sugar (thisen thlum zawng) check zeuh zeuh rawh. Zing engmah ei hma (fasting) ah 110 aiin tlem se, chawei kham darkar hnih (2 hr PP) ah 140 aiin tlem se duhthusam a ni. Hei aia a san chuan doctor rawn ang che.
3) Blood Cholesterol (Thisena thau tam zawng) leh Blood Lipid Profile (Thisena thau chi hrang hrang san zawng)- Hei hi fasting (zing engmah ei hma) a test thin a ni a, kumtin test thin a tha:
Cholesterol level:
200 hnuai lam = duhthusam
200-239 = sang hret (borderline high)
240 aia sang = sang chiang.
LDL Cholesterol level:
100 hnuai = Lung na nei tan duhthusam
130 hnuai = duhthusam.
130-159 = sang hret.
160 aia sang = sang chiang.
Triglycerides level:
150 hnuai = duhthusam
150-199 = sang hret.
200-499 = sang chiang
500 chung = sang lutuk.
HDL-Cholesterol:
40 aia sang = duhthusam
40 hnuai = \ha lo (a sang tur zawk a ni)
4) Cancer
• Hmeichhete’n uluk takin thlatin an Hnute an dap thin tur a ni. Bawk a awm chuan doctor rawn vat tur
a ni.
• Ka chhung thlatin uluk takin torch light leh darthlalang hmangin en thin la. Sen, var or pan a awm chuan doctor entir tur.
• Pumpui cancer tamna a awm kan nih avangin kum 40 tling tawh tan kum2/3 danah pumpui chhung enna (endoscopy) pawh tih thin a tha.
• Hmeichhe chhul hmawr test na –Pap Smear emaw VIA (Visual Inspection with Acetic Acid) hmangin pasal nei tawh te’n kum 2/3 danah tih thin tur.
• Bawk (lump), nih dan phung lova thi chhuak, pumna leh chawhelh fo, chaw paihtawih that theih loh, dawldang, khuh reh har, rihna tlahniam, chauh ngawih ngawih – I neih chuan cancer a ni palh thei a, doctor rawn zel rawh.
‘Atherosclerosis’ hi enge?
Atherosclerosis chu thisen zam chhunga, thisen zam bang (wall) a thau chhia leh thil dang insiam in a ti zim tihna a ni. A lian tial tial a, a rei chuan thisen zam chu a hnawh phui thei a. Chu thisen zamin a chawm chin tisa (entirnan - thluakah te, lungah te, kal-ah te) chuan Oxygen a tlachham a, hnathawk thei lovin a siam a, heart attack (lungah), stroke (thluakah) te a siam thei a, kal chhia, kal function tha lo te, BP sang leh taksa peng danga harsatna hrang hrang te a siam thei.
Coronary Artery Disease hi enge?
Lung (heart) hi awm veilam, chuap leh chuap inkarah awmin, kuttum tiat, tihrawla siam, pindan 4 nei a ni a. Chuapin a thlitfim sa thisen chu taksa hmuntinah a sem darh thin. Taksa peng dang ang thovin lung tihrawl chawmtu thisen zam an awm a, chungte chu Coronary Arteries tih an ni. Coronary artery te hi a chunga kan sawi Atherosclerosis in a tih zim hian Coronary Artery Disease emaw Coronary Heart Disease emaw tih a ni. Miin Coronary Artery Disease a neihin a lan chhuah dan chu ‘Angina’ (AN-JAI-NA) a ni a - lung zawn na, awm na, pum na, hnung na, dar vei lam na angin a lang chhuak thei a; ‘lung na’ a ni tih miin an hre lo fo. Hah deuhin a chhuak duh a, chawlh deuhin a reh leh mai thin. Hetiang nei leh inringhlel chuan doctor rawn vat tur a ni.
Heart attack hi enge? Engvanga lo awm nge?
A chunga kan sawi ang khian miin Atherosclerosis avangin Coronary Artery Disease a neih chuan, atherosclerosis khan thisen zam bang kha a ei chhe tial tial a, thau chhia bakah thi te’n thisen zam zim tawh sa kha a hnawhphui thut a. Chu thisen zamin a chawm tihrawl chu oxygen hmu lovin a lo awm a, hna athawk thei ta lova, lung pumpuiin a tuar a, hna a thawk thei ta lo thin a ni. Hetiang heart attack hi Myocardial Infarction (MI) an ti bawk.
Stroke hi enge ni?
Thluaka thisen zam Atherosclerosis in a tihzim tawh sa a rawn phui thut hian, lunga heart attack a siam ang khan thluakah harsatna a rawn thlen a, chu chuan thluak hnathawh buai thut a rawn siam thin. Thisen in block avangin thisen zam pawh a chat in, thluak chhungah thisen a chhuak thei bawk.
Stroke, Heart attack leh Cancer te hi thihna tm ber thlentu an ni ta.
Stroke leh Heart attack tut e nge nei duh bik?
1) Mei Zu thin te.
2) Blood Sugar sang te.
3) BP Sang te
4) Thau (overweight) te.
5) Thisena Cholesterol sang te.
6) Aw awl, exercise la lo lutuk te.
7) Rilru chawl hahdam thiam lote.
- Dr. Eric Zomawia
0 comments:
Post a Comment